आपण व आपली दैवते (बुद्धी देवता) भाग १

दर वर्षी भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला गणपती बाप्पाचे न चुकता आगमन होत असते. श्री गणपती बाप्पा जसे येतात तसे परत ही जातात ; वर्षानुवर्षे ही परंपरा सुरू आहे ; कुठे खंड पडत नाही ; कुठे गौरीसोबत परत जातात तर कुठे अनंत चतुर्दशीला जातात. अनंत चतुर्दशीला विराट जनसमुदायाच्या उत्साहाच्या उधाणात सार्या सार्वजनिक मंडळांच्या गणपतीचे विसर्जन होत असते. गणपतीच्या  विसर्जन यात्रेत 'गणपती बाप्पा मोरया, पुढल्या वर्षी लौकर या' अशी आर्त विनवणी आपण करतो. कारण काय तर त्या मंगलमुर्तीच्या सहवासाला आपण पारखे होत आहोत अशी उचंबळून येणारी जाणीव. गणपतीचे विसर्जन झाले की आपल्या  घरातील लाडकी व्यक्ती परगावी गेल्यावर जी स्थिती आपल्या मनाची होते तशी स्थिती होत असते. गणपतीच्या विसर्जनानंतर एक दोन दिवस मनाला रितेपणं आल्यासारखं वाटतं. पण एक दोन दिवसानंतर ते बुद्धीचे दैवत आपल्या मनाला अलगद आपल्या कर्माच्या वाटेवर आणून सोडते आणि आपलं दैनंदिन जीवन सुरू होते.

स्वाध्याय परिवाराचे प्रणेते, पांडूरंग शास्त्रीजींच्या शद्बात गणपती विसर्जन (मग तो भाद्रपद चतुर्थीचा असो वा माघी चतुर्थीचा असो)  म्हणजे " जे सान्त आहे त्याला अनंतात, साकाराला निराकारात, व सगुणाला निर्गुणात विलीन करतो. साकार भगवान मूर्तीत आहे तर निराकार भगवान सर्वत्र व्यापून राहिलेला आहे. जीवनातही व्यक्तीपूजेपासून सुरूवात करून तत्वपूजेत त्या आरंभाचे आपण पर्यवसान केले पाहिजे. शेवटी आपण तत्त्वच प्रमाण मानले आहे. सारांश गणपतीचे विसर्जन, म्हणजे विराट पूजेचा आरंभ. म्हणजेच सर्वत्र भगवान पाहणे होय."  समाजवर निरपेक्ष प्रेम करावे अशा अर्थाची  Whatsapp वर एलआयसीतील एका मित्राने अनंत चतुदर्शीला एक पोस्ट पाठविली होती. ती अशी आहे,  The act of Visarjan teaches you to let go of something u love deeply. Visarjan teaches you to surrender to faith over intellect. It also teaches us what we love we may have to leave, so love unconditionally. शास्त्रीजीं प्रमाणे सर्वात देव पाहणे आपल्यासारख्यांच्या आवाक्याच्या पलिकडे असले तरी गणेशोत्सवाच्या काळात कमीत कमी आपण सारे एक आहोत, आपण सारे बंधू आहोत ही भावना गणेशोत्सवात वृद्धीगंत होत जाते. मग आपोआप सर्वांशी प्रेमाने व गुण्यागोविंदाने राहण्याचा प्रयत्न आपल्याकडून होत असतो. त्यामूळे हा उत्सव सर्वत्र  शांतपणे पार पडतो. हा त्या मंगलमूर्तीच्या सहवासाचा परिणाम होय. मग तो घरातला गणेशोत्सव असो वा सार्वजनिक मंडळाचा. आपले सारे सणवार उत्साह निर्माण करणारे आहेत ह्यात बिलकूल शंका नाही. तरी गणेशोत्सवाचा थाट जागृती निर्माण करणारा आहे असे जाणवते. अबाल-वृद्धांपर्यंत समाजातल्या सर्व थरातल्या वर्गाला मंगलमूर्तीची भूरळ वा मोहिनी पडत असते. आपल्या घरात, गावात,  सोसायटीत, काॅलनीत आराध्य दैवताचा वावर असतो ही भावना आपणास आपोआप सत्कर्माकडे घेऊन जाते. त्यामूळे आपले चंचल मन व्यापक बनते. मन व्यापक झाले की ते स्थिर होते. त्यामूळे आपल्यातला विवेक जागृत होऊन बुद्धीचा बहुतांशी सदुपयोग होतो. इथे सर्रास या शब्दाऐवजी बहुतांशी हा शद्ब वापरला आहे,  ह्याचे कारण आपल्या धार्मिक उत्सवात काही अनिष्ट प्रथा शिरत आहेत. काही त्रूटी आहेत. काळानुसार त्या दूर करून काही सुधारणा करण्यास तसेच पर्यावरणासंबंधीची खबरदारी घेण्यास वाव आहे ही बाब नाकारता येत नाही. तसे पाहता इतर धर्मियांच्या सणवारात काही ना काही दोष असतातच. परंतु त्याबाबत आपण काही विचार मांडला तर आपल्या येथील तथाकथित सेक्यूलरीस्ट विचारवंत, संपादक मंडळी आपल्याला हिंदू दशहतवादी असे लेबल चिकटवयास तयार असतात. त्यावरील उत्तर राजकीय स्वरूपाचे असल्याकारणाने इथे देणे अनुचित आहे. म्हणून त्याबाबत या ठिकाणी न बोलणे हेच इष्ट ठरते.

पुजनीय पांडूरंग शास्त्रीजींनी गणेश चतुर्थी ह्या विषयावरील आपल्या लेखात म्हटले आहे की, "अध्यात्मिक दृष्ट्या असे मानले जाते की आपल्या इंद्रियाचा एक गण आहे. ह्या गणाचा पती मन आहे. कोणतेही कार्य सिद्धीस न्यावयाचे असेल तर आपला हा गणपती (म्हणजे आपले मन) ठिकाणावर असला पाहिजे. म्हणून गणपतीला प्रथम पूजण्याचा अर्थ असा आहे की, कार्याच्या प्रारंभापूर्वी मनाला शान्त व स्थिर करायचे ज्याच्यामूळे काही विघ्ने उभी न व्हावीत व कार्य सुखरूपपणे पार पडावे." म्हणून श्री गणेशाला बुध्दीची देवता म्हणतात. पहील्या पुजेचा मानही गणपतीचा असे आपले धर्मशास्त्र सांगते. प्रत्येक शुभ कार्यात त्याचेच प्रथम पूजन होते. विवाहाचा प्रसंग असो, वा लक्ष्मी पूजनाचा, कोनशिलाचा असो, वा कुंभ स्थापनेचा समारंभ असो; मंदिरात भगवंताची प्राणप्रतिष्ठापना करायची असली तरी प्रथम पूजन गणपतीचेच. गणपतीची मूर्ती नसली तरी सुपारीचा गणपती बनवावा लागतोच. ओंकाराला पदार्थ सृष्टी मध्ये आणावयाचे काम गणपतीच्या मूर्तीने केले आहे. म्हणूनच ज्ञानेश्वर महाराजाने म्हटले आहे,

             अकार चरणो युगल | उकार उदर विशाल |

              मकार महामंडल | मस्तकाकारें |

' अ ' कार म्हणजे गणपतीने घातलेले पद्मासन,  ' उ ' कार म्हणजे विशाल पोट आणि ' म ' म्हणजे त्याचे मस्तक. अशी रसमय कल्पना ज्ञानेश्वर माऊलीने केलेली आहे. ज्ञानेश्वर माऊली, लोकमान्य टिळक, पांडूरंग शास्त्रीजी सारख्या विभूतींनी गणपती बाप्पांच्या उत्सवाचे आपल्या समाज जीवनातले महत्त्व जाणले होते.  त्यावरून तरी असे म्हणावेसे वाटते की श्रीगणेशाला बुद्धीची देवता का म्हटले जाते ह्याबाबत कोणाची शंका नसावी. पांडुरंगशास्त्रीजींने एके ठिकाणी म्हटले आहे की "आपल्या पुराणांची भाषा भावगर्भित तशीच लक्षणा व रूपके यांनी भरलेली असते. बुद्धिशाली माणसाने स्वतःची बुद्धी कसाला लावून भावगर्भित अर्थ शोधून काढून आनंद प्राप्त करून घ्यावयासा असतो आणि बालबुद्धीने ती गोष्ट वाचून आनंद प्राप्त करावयासा असतो. "

एखाद्या शूभकार्याचा आपण प्रारंभ करतो तेव्हा पुष्कळदा प्रारंभ ह्या शब्दाऐवजी कार्याचा श्रीगणेशा केला असे म्हणण्याचा प्रघात आहे. ह्याचा अर्थच असा आहे की बुध्दीची उपासना केल्याशिवाय कुठेचेही कार्य तडीस जात नाही.  म्हणूनच म्हटले जाते,  Action without vision never get succeeded. विचारपूर्वक कृती केल्यानेच कार्यात यश मिळते. जे लोक आपल्या कार्याची नीट आखणी करून त्यानुसार आपल्या आत्मविश्वासाच्या बळाने संपुर्णतः झोकून कार्य करतात त्यांना यश मिळते, असे अनेक विचारवंताचे मत आहे. ते खरे आहे. त्यावरून आपण असे म्हणू शकतो की ' बुध्दी म्हणजे, कार्याची प्रथम आखणी करणे. तदनुसार आत्मविश्वास व निश्चयाच्या बळावर कार्य तडीस नेण्याची शक्ती.' पण शक्ती अजमाविल्याशिवाय कार्य तडीस कसे जाणार ? Vision without action is of no use. म्हणून नियोजन, आत्मविश्वास, निश्चय  आणि कर्तव्य-तत्परता ह्याचा समूच्चय म्हणजे बुद्धी असावी. अध्यात्मात तीन शक्ती महत्वाच्या मानल्या जातात. त्या म्हणजे इच्छाशक्ती, ज्ञानशक्ती आणि क्रियाशक्ती. म्हणजे मन, बुद्धी व श्रम. म्हणजेच भक्तीयोग, ज्ञानयोग व कर्मयोग. काहींचे असे म्हणणे आहे की बुद्धी म्हणजे विचार करण्याची शक्ती. विचाराचा प्रारंभ वा उगम मनातून होत असतो. परंतू मन म्हणजे काय, आपल्या शरीराच्या कुठच्या भागात असते, त्याची शल्यचिकित्सा करता येते का, याबाबत आधूनिक विज्ञान ठोस उत्तर देऊ शकलेले नाही. पण ते चंचल असते हे सर्वांनी मान्य केलेलं आहे. ते स्थिर राहण्यासाठी प्राणायाम, ध्यान, साधना, योगाभ्यास तसेच वैद्यकीय शास्त्रातील ॲलोपथी, आयुर्वेदीय, होमोयोपथी, इत्यादी शाखांनी उपाय ही शोधले आहेत. काळाचा महीमा असा आहे की आज मानवाने आर्टीफिसीयल इन्टीलिजेंन्सचा वापर करण्यास सुरूवात केली आहे. परंतु  बुद्धीची ठोस व्याख्या करता आली असावी का ह्याबाबत आपण सांशक आहोत. तरीही आधूनिक विज्ञानाने आयक्यू IQ  नावाची संज्ञा शोधून काढलेली आपण पाहतो. ती ही जमेची बाजू आहेच की. इमोशनल कोशन्स ह्या संकल्पनेवर चिकित्सा होत आहे हे आधूनिक विज्ञानाचे चमत्कार आहेत. असे अनेक वैज्ञानिक चमत्कार मानवाने केले आहेत, ते आपल्यात विराजमान असलेल्या बुद्धीच्या जोरावरच ना ! आपल्याकडे असलेल्या बुध्दीच्या सामर्थ्याने आपण बुद्धीचे ही दोन प्रकार मानले आहेत. एक सुबुध्दी आणि दुसरी दुर्बुध्दी. तसेच गुणाचेही  सद्गगूण व अवगूण; वृत्तीचे  दुष्टवृत्ती व सत्प्रवृत्ती ; आपल्या कृतीचे चांगले-वाईट, किंवा पाप-पुण्य असे प्रकार मानले आहेत. 

मानव आणि इतर प्राणीमात्रात सर्वात महत्वाचा फरक हा आहे की आपल्याकडे बुद्धी आहे. ह्या बुद्धीच्या जोरावर मानव इतर प्राण्यापेक्षा अति प्रगत, अति शक्तीमान ठरला आहे. सर्वशक्तीमान कोण तर तो ईश्वर ! मानव सर्वशक्तीमान आहे असे मानता येत नाही. कारण आपण सृष्टी निर्माण केलेली नाही. तसेच आज विज्ञानाच्या आधाराने आपल्याला जे काही विश्वासंबंधी ज्ञान प्राप्त झाले ते ही एका कणाएवढेच असावे कारण आपल्या सुर्यमालेसारख्या अनेक सुर्यमाला आहेत हे विज्ञानाचे म्हणणे आहे. फार तर इतर प्राण्यांपेक्षा मानव शक्तीमान ठरला आहे असे म्हणावे. आणि तसे  सिद्ध झाले ही आहे. त्यामुळे आपल्याकडे असलेली बुद्धी ही एक प्रकारे आपल्या मध्ये विराजमान असलेल्या ईश्वराचे एक छोटे  स्वरूप आहे. म्हणजेच बुद्धी ही एक देवता आहे असे मानले तर ते पोथीनिष्ठ ठरते असे होत नाही. आपल्याला हे पटते, पण  सार्यांनांच हे पटते असे नाही. काहींना देव- दैवते हा शब्द खटकतो. ते ही स्वाभाविक आहे म्हणा.  गेली काही वर्षे मला ही माझ्यात थोडक्या प्रमाणात असलेली बुद्धी स्वस्थ बसू देत नव्हती. बुद्धीचा देव ही कल्पना खरोखरीच वेडगळ असावी का ? सारे काही वैज्ञानिक पातळीवरून पडताळून पाहता येते का? त्यातून मानवी जीवनाचे प्रयोजन काय आहे हे शोधता येते का, मानवा समोरील आव्हाने, समस्या ह्यावर समाधानकारक उत्तरे मिळून ह्या पृथ्वीवर शांती आणि सुखाचे नंदनवन साकारले जाणार का असे अनेक प्रश्न मनात उभे राहात आले आहेत. शालेय जीवनात प्रत्येक इयत्तेत भाषा विषयाच्या प्रश्नप्रत्रिकेत 'विज्ञान वरदान की शाप '  ह्या विषयावर निबंध लिहीण्याचा प्रश्न असायचा. त्यावेळी निबंधाच्या रेडीमेड पुस्तकाच्या व गुरूजन वर्गाने दिलेल्या मुद्याच्या आधारावरून निबंध लिहीत असे. ह्या गोष्टीची आज आठवण अशासाठी होते की ,विज्ञान वरदान की शाप असा प्रश्न कुठल्याही परीक्षेसाठी जर विचारला जातो तर  विज्ञान हे जसे दैवत आहे, तसे ते पिशाच्च ही आहे, हे जगभरातल्या सर्वच शिक्षण संस्थांनी मान्य केले आहे असे दिसते. वरदान म्हणजे देव-देवता आणि शाप म्हणजे पिशाच्य. मग दैवत ह्या शब्दाला हरकत का असावी. देव-देवता, पंथ, उपासना, सांप्रदायिकता--पुरोगामीत्व, विकास-मागासलेपणा, प्रगती-अधोगती, धर्म-अधर्म, पाप-पुण्य, अध्यात्म- भौतिकवाद, विज्ञानवाद इत्यादी विषय बौद्धीक पातळीवरचे मानले जातात. या विषयाचा आवाका फार मोठा आहे. त्यात आपण पडलो सामान्य कुवतीचे, म्हणून तर आपण सामान्यजन. पण चर्चा व संवाद करायला आपल्याला कोणी अडविणार नाही हे तर खरे आहे. आजच्या युगाने सोशल मिडीया द्वारें आपल्याला दिलेली मौलिक संधी का सोडावी हा विचार करून यावर चर्चा व संवादा द्वारे लेख मालिका सुरू करावी असे ठरविले आहे. पुढल्या एक दोन आठवड्यात 'ओम नमोजी आद्या, देवा तूंची गणेश, सकळार्थमतिप्रकाश, तसेच हें शब्दब्रह्म अशेष, तेचि मूर्ती सुवेष ' असे ज्ञानेश्वरीच्या सुरवातीस माऊलीने म्हटले आहे. त्यापासून चर्चेला सुरूवात करू या. नंतर  बुद्धी व बुद्धीचे प्रकार, मन व बुद्धी , बुद्धी व श्रद्धा, बौद्धिक पातळी, अध्यात्म, बुद्धीप्रामाण्यवाद, इत्यादींचा आपल्या जीवनावर कसा प्रभाव पडतो तसेच विविध क्षेत्रातील तज्ञांची मतें काय आहेत ह्यावर आपण टप्प्या-टप्प्याने पुढे चालत राहू या. तुर्तास आज इथेच थांबू या.