अलीकडे Whats App वर एक पोस्ट आली. ती अशी आहे, "Desires dictates our priorities, priorities shape our choices, and choices determine our actions". वाक्य फार छान आहे. त्या वाक्यातील Desires ह्या शब्दाने मला प्रभावीत केलं. लेख लिहिण्याची इच्छा झाली. वरवर पाहता ही पोस्ट साधी आणि सरळ वाटते. मानवी जीवनातील प्रत्येक क्षेत्रातील प्रयत्न,यश, तसेच उन्नतीशी निगडीत असलेलं तत्व आहे. पण हाव, स्पर्धा, कलह, आणि अवनती इत्यादी परस्पर विरोधी बाबाशीही तेच तत्व निगडीत असलेले दिसले. मग त्या पोस्टमधील तत्वाचा दोन्ही बाजूचा विचार अंतर्भूत असावा असे ठरले. म्हणजे प्राधान्यावरून गाडी पुढे सरकली. मानव्याचा इच्छा आणि दिशा ह्या बाबतची निवड (choices) लेख लिहिता लिहिता जुळून येतील असे वाटले आणि लिखाणाच्या कृतीस प्रारंभ झाला.
'इच्छा असेल तर मार्ग दिसतो' हे वाक्य आपल्या सर्वांच्या परिचयाचे आहे. विशेषकरून विद्यार्थी दशेत असल्यापासूनचे. एखाद्या विषयात कमी मार्क्स मिळाले, की त्या विषयाचे शिक्षक हमखास हे वाक्य म्हणून दाखवित असत, मग ते शिक्षक भाषा विषयाचे असोत वा नसोत. उद्देश हाच की विद्यार्थ्यांनी अधिक गुण मिळविण्यासाठी प्रयत्न करावेत. विद्यार्थ्यांनी अधिक गुण मिळविण्याची इच्छा धरायला हवी; फलंदाजाने अधिक धावा काढण्याची इच्छा धरावी; विम्याच्या एजंटाने अधिकाधिक ग्राहक मिळवावेत अशी इच्छा धरावी; उत्पादक क्षेत्रातल्या मंडळींनी अधिकाधिक उत्पदानाची इच्छा धरावी; संशोंधकांनी अधिकाधिक क्षेत्र पादांक्रान्त करावयास हवेत; विक्रय क्षेत्रातल्या मंडळींनी अधिकाधिक आपला माल विक्रीची इच्छा धरावयास हवी. हे सारं जग विविध इच्छा-आकांक्षाने ओतप्रोत भरलेलं आहे. म्हणूनच तर हे जग अव्यहातपणे चालत आले आहे. There is no human being without any desires. अगदी ज्यानां कसलीही इच्छा नसणार्या अशा आपल्या साधू संतानाही इच्छा होती. कुठली? तर आपल्या कल्याणाची. हा फरक आपण आणि संत मंडळीत. शास्त्रज्ञांनाही मी देवदूत मानतो. बहुतांश शास्त्रज्ञांच्या मनात मानवाचं जीवन कल्याणमय आणि सुखमय होवो हीच इच्छा असते; मग तिचं स्वरूप आंतरिक शक्तीत होते; पुढे त्यांची ही आतंरिक शक्ती त्यांना स्वस्थ बसू देत नाही त्यातून मानवाच्या गरजांचा शोध सुरू झाला; पुढे संशोधनाचं काम सुरू झालं; नवे शोध लागले; नवीन शोध लागत राहणार; अखिल मानव जातीचं जीवन सुकर होत गेले आणि होत राहणार. परंतु त्यांच्या शोधांचा दुरूपयोग करण्यांची इच्छा जगभरातल्या राजकीय नेत्यांत होऊ लागली आणि त्यातून विनाशाचं संकट उभं राहिलं, त्यात शास्त्रज्ञांचा दोष नाही.
वरील पोस्ट मधील पहीलं वाक्य आहे, Desires dictates our priorities. आपल्या इच्छेनुसार आपण आपले प्राधान्य वा पर्याय शोधत असतो. म्हणजे आपल्या इच्छा बर्याच असतात म्हणून आपण प्राधान्याचा वा पर्यायाचा शोध घेत असतो. असाही अर्थ निघू शकतो. पण ज्या लेखकाने हे वाक्य सांगितले आहे, त्यांनी निश्चीतपणे एक ठोस मानशास्त्रीय सिध्दान्त मांडला आहे. जो आपल्या जीवनातल्या यशासाठी आवश्यक असतो. तो सिध्दान्त कुठला? " Without an aim, man is like a wall clock without cell ". ध्येय, गरज, आणि इच्छा ह्या तशा भिन्न गोष्टी दिसत असल्या तरी ध्येय आणि गरज ह्यांची जननी इच्छा हीच असावी.
एकदा एका गरीब शाळकरी विद्यार्थ्याने 'मी मोठा झाल्यावर उद्योगपती होणार ' ह्या विषयावर निबंध लिहीला. सर्व विद्यार्थ्यांनी आपआपल्या परीने निबंध लिहीले. कोणी मी शिक्षक होणार, कोणी डाॅक्टर होणार, कोणी इंजिनियर, कोणी पायलट असे ठराविक साच्यातलेच निबंध लिहले. शिक्षकाने सर्व विद्यार्थांचे निबंध वाचले. पण त्या गरीब विद्यार्थाने लिहीलेला निबंध वर्गशिक्षकाने न वाचताच, तू कसला उद्योगपती होतोय, असे म्हणत त्याने लिहिलेल्या निबंधांच्या कागदाचे दोन तुकडे करून कोपर्यात भिर्कावून दिले आणि म्हणाले, उद्या दुसरा निबंध लिहून आण. तो गरीब विद्यार्थी आपल्या घरी रडत रडत परतला. घर कसले? घोड्याचा तबेला हेच घर. त्याचे वडील एका रेसकोर्सच्या मालकाकडे घोड्याची निगा राखण्याचे काम करीत असे. आपला मुलगा रडत येत आहे, हे पाहील्यावर वडीलाने मुलाला कुशीत घेतले आणि काय झालं ह्याची विचारणा केली. मुलगा रडत रडत म्हणाला "बाबा, मी लिहलेला निबंध गुरूजीने फाडून टाकला. हे बघा ,फाडलेल्या निबंथाचे हे तुकडे." त्या मुलाचे वडील थोडेफार शिकलेले होते. आपल्या मुलाचं सांत्वन करीत ते म्हणाले "बेटा, आपण गरीब! उद्योगधंद्याला फार फार पैसे लागतात. माझे वडील ह्याच शेठजीकडे कामाला होते. माझे वडील गरीब. म्हणून मी ही गरीब राहीलो." त्यावर मुलगा म्हणाला "बाबा, मी ह्या शाळेत कसा जाऊ? सर्व विद्यार्थी माझी चेष्टा उडवितात." त्यावर त्याचे वडील म्हणाले, "थोडे दिवस ह्या शाळेत जा, आपण दुसर्या शहरात रहावयास जाऊ. मी तिथे दुसर्या शेठजीकडे नोकरी करीन." कसंबसं ते शैक्षणीक वर्ष मुलाने त्या शाळेत पूर्ण केलं. त्यानंतर वीस-पचवीस वर्षे लोटली. तो मुलगा ज्या शाळेत इयत्ता पहिली ते पाचवी पर्यंत शिकला, त्या शाळेचा सुवर्ण महोत्सव होता. जे त्याचे वर्गशिक्षक होते, ते आता शाळेचे मुख्याधापक झाले होते. आजी-माजी विद्यार्थी -पालक मंडळी मोठ्या संख्येने उपस्थित होते. स्वागत समारंभ झाला. प्रमूख पाहूण्याचं खास सत्कार झाला. त्याने शाळेला देणगी दिली होती. त्यांच भाषण सुरू झाले. त्यानी प्रथम आभार शाळेचे आभार मानले आणि म्हणाले " मित्रहो पचवीस वर्षे पूर्वी मी ह्या शाळेत शिकायला होतो. इयत्ता पहिले ते पाचवी पर्यंत. पुढे ते म्हणाले आज जे मुख्याध्यापक आहेत, ते माझे वर्गशिक्षक होते; मी आज आपल्यासमोर उद्योगपपती म्हणून उभा आहे, ह्याच श्रेय आजच्या मुख्याध्यापकांना जाते. मीच तो गरीब विद्यार्थी आपल्या वडीलासोबत घोड्याच्या तबेलात राहणारा. इयत्ता पाचवीत असतांना मी उद्योगपती होणार असा निबंध लिहीला होता. त्यावेळी ह्या मुख्यध्यापकांनी वर्गात मी लिहिलेला निबंधचा कागद फाडून टाकला होता." असे म्हणत त्यांनी आपल्या खिशातून ज्यावर निबंध लिहीला होता, त्या कागदाचे तुकडे बाहेर काढले. टाळ्यांच्या प्रचंड कडकडाट झाला. मुख्याध्यापकाकडे कोणी पाहीलेही नाही. ही कथा काल्पनिक असली तरी अनेक उद्योगपतींच्या, जीवनातील यशाशी साधर्म्य दाखविणारी आहे. सारांश हाच की जबरदस्त इच्छा असली की कुठलेही क्षेत्र पादक्रान्त करता येते. हा झाला मानसशास्त्रीय सिध्दांत.
"Economics is a science of human behaviour between scare means and unlimited wants. अमर्याद गरजा आणि त्या पुर्या करण्याच्या साधन-सामुग्रीची कमतरता ह्यातून मानवाचा जो मनोव्यापार होतो त्याचेच नाव अर्थशास्त्र. बाजारातून शूज घेतले की पायमोजे घ्यावे लागतात. पाॅलीशची डबी, ब्रश हे ही घ्यावे लागते. ह्या गरजाच होत. शूज घेण्यची कल्पना ही मूळ इच्छा. मग पावसाळ्यासाठी वाॅटरफ्रूप शूज घेणे ही गरज ओघाने निर्माण होते. अशा प्रकारे वाढत जाणार्या गरजांचा उद्योजक अभ्यास करतात, मग वस्तू निर्मीती करतात. प्रत्येक वस्तूच्या निर्मीतीला स्पर्धकही असतात. एकदा का निर्मीती क्षेत्रात स्पर्धा आली की विक्री क्षेत्रातही स्पर्धा निर्माण होते. हळूहळू स्पर्धेत टिकणे ही गरज नव्हे तर इच्छा बनून राहते असा हा इच्छेचा खेळ आहे. आम्ही दिवाळी- दसरा इत्यादी सण साजरे करतो. तेही कुटूंबियासमवेत. परंतू ह्याच दिवसात व्यापारी आपआपली दूकाने उघडी ठेवतात. म्हणून आपली खरेदीची इच्छा पूर्ण होते. व्यापारानांही आपल्या कुटुंबासमवेत सण साजरे करावयाची इच्छा असते. परंतु शेवटी प्राधान्य(Priroity) आपला माल खपावा ह्यालाच दिले जाते. हा झाला उद्योग व व्यवसायातील यशाची निगडीत असलेला अर्थशास्त्रीय सिध्दांत.
जगभरातील सर्व साधू-संत, गेल्या दोन शतकातील थोर नेते, उद्योगपती, शास्त्रज्ञ ह्यांचे एका मूलभूत तत्वावर एकमत आहे, ते म्हणजे आयुष्यात काही भव्य दिव्य कामगिरी करावयाची असेल, तर मनुष्याची आंतरिक ओढ सर्वात महत्वाची असते. स्वतःच्या भावनांची ओळख असणे ही जीवनाची गुरूकिल्ली आहे. स्वामी मुक्तानंद म्हणतात, 'प्रथम स्वतःवर प्रेम करा. म्हणजे स्वतःला ओळखा. स्वतःला हीन, दीन मानू नका.' बहिष्कृतेचा शाप असूनही एकलव्य, कर्णाने आपले बलकौशल्य सिध्द केले. बालवयातच पोलीओमूळे दोन्ही पाय निकामी होऊन आपल्या आंतरिक इच्छेवर बीऐ, एमए टेक्स्टाईल डीझायनिंग अशा पदव्या घेत फॅशन टेक्नाॅलाॅजीमध्ये आंतरराष्ट्रीय ख्याती मिळविणारी गीता कॅस्टोलिनो ही बालमोहन शाळेतील अपंग विद्यार्थिनी, ही दंतकथा नसून हकीकत आहे. इच्छा म्हणजे आंकाक्षा. म्हणजे मनाच्या गाडीचं इंधन, ऊर्जा. जितकी आकांक्षा मोठी तितकी प्रगतीची गती अधिक. 'आंकाक्षा पुढती गगन ठेंगणे' ही अतिशोयक्ती नाही तर ते एक सत्य आहे. आकाशावर नेम धरावा, फार तर तो झाडाच्या शेंड्यापर्यंत जाईल. आता माणूस इतर ग्रहावरही जाण्याच्या तयारीत आहे. प्रथम वेडगळ वाटणार्या कल्पना माणसाने मूर्त स्वरूपात आणल्या. संत रामदास स्वामी म्हणतात "उत्कट भव्य तेची घ्यावे, मिळमिळीत अवघे टाकावें!" ही सृष्टीच मूळी चैतन्याचा अविष्कार आहे. सार्या सजीव प्राण्यांमध्ये मानवाने आपली उत्क्रान्ती केली ती केवळ आकांक्षाच्या बळावर. ह्यालाच म्हणतात आत्मीक शक्तीची अनुभूती. सोsअहं!
प्रत्येक व्यक्तीच्या इच्छा तशा भिन्न असतात तसेच स्थल-कालानूसारही बदलत असतात. त्यामूळे त्याची गणती न करता येण्यासारखी.
'जशी दृष्टी तशी सृष्टी'
'जसा देश तसा वेष'
'जशी माती तशी रूची'
'व्यक्ती तितक्या प्रकृती'
'जशी प्रकृती तशी मती'
'जशी मती तशी आसक्ती'
'जशी भक्ती तशी विरक्ती'
इत्यादी सारे नैसर्गिक सिध्दान्त. ह्या संबंधी मी 'चातुर्वण्यम् मया सृष्टी गुणकर्मविभागशः' ह्या लेखात सविस्तर चर्चा केली आहे. अगदी इतर प्राणीमांत्रातही इच्छा ठासून भरलेली असते. हा सृष्टीचा नियम आहे. आपण जग जवळ आले असे म्हणतो. माहिती आणि तंत्रज्ञानाच्या क्रान्तीमूळे आपण असे म्हणत असलो तरी विश्व प्रसरण पावत आहे, ही वस्तूस्थिती आहे. मानवी जीवनातील ज्ञानाच्या कक्षा वाढत आहेत. त्याला मर्यादा नाही. त्यामूळे मनात इच्छा निर्माण होणाची जी एक स्वाभाविक प्रक्रीया आहे तीचं सुध्दा विस्तारणं ओघाने होत असावे. त्यामूळेच वरील पोस्टमध्ये Desires, Prirorities, Choices, Actions हे अनेकवचनी रूपात दिसत आहेत. पण इच्छा, प्राधान्य, निवड ह्या सार्या गोष्टी जूळून आल्या तरी Without action the combination of desire, prirority, and choice would be just a fiction.
इच्छा शुध्द आहे; प्राधान्याबाबत गोंधळ नाही; निवडही ठोस आहे; कृतीतही हलगर्जीपणा नाही, तरी त्याला यश हूलकावणी देते. असा वर्ग म्हणजे आपला अन्नदाता, शेतकरी. असे का? पाऊस नसला की मेहनत वाया व बीयाणे वाया. पाऊस समाधानकारक ; पीकं तयार; पण नंतर गारपीटाचं संकट. कधी चांगला पाऊस; चांगलं पीक; पण शेतमालाला भाव नाही. असे हे दृष्टचक्र वाट्याला. इथे स्वातंत्र्यापूर्वी मोगल व ब्रिटिश सत्ताधारी; नंतर स्वातंत्र्यानंतर स्वदेशी सत्ताधारी. ह्यां सर्वांच्या इच्छाशक्तीतच दोष. पावसाच्या पाण्याची साठवणी असो वा नद्यांच्यी जोडणी असो, ह्याबाबत ना इच्छा ना प्राधान्य, मग निवड तरी कशी असणार? कृती राहीली दूरच. ह्याला जबाबदार आपणही आहोतच. इच्छेचं रूपातंर उपभोगात, लालसेत, वासनेत मग निसर्गालाच ओरबडायचं; पर्यावरणाचा र्हास. मग नेमेची पाऊस, हवामान दगा देणारच. इथेही गरज आहे ती इच्छेला सात्विकाचा आधार जोडण्याची.
इच्छेतून जसे शूभ विचार तयार होतात, तसेच विकारही निर्माण होतात. मनही अशुध्द,अशुभ असावे की काय असा प्रश्न पडतो. अन्यथा 'शुभेच्छा' हा शब्दच अस्तित्वात आला नसता. मनातील शूभसंकल्प पक्का असला, म्हणजे आपोआप बाधा पोषक ठरतात. निंदकच स्तुतिपाठक होतो. पण इच्छेतून विकार बाहेर येऊ लागले की प्राधान्य ही दुर्गंधीमय होते, पाठोपाठ निवड बनते अडगळ. शेवटी कृतीच विकृती होते.
एकदा एका राज्यातील तरूणांना राजदरबारी नोकर्या मिळावेत अशी इच्छा झाली. त्यानीं तेथील राजाला शुध्द पोटी ही इच्छा व्यक्त केली असती तर प्रश्न नव्हता. परंतू ह्या तरूणांनी राजदरबारातील वृध्दांना काढावे आणि आम्हा तरूणांना नोकर्या द्याव्यात, आम्ही राज्याचा कायापालट करू असे राजापुढे मत मांडले. राजाने म्हटले, "हो, तरूणांची आता भरती करायला हवी. पण तुम्ही मला एका प्रश्नाचे उत्तर द्या. जर तुमच्या राजाच्या डोक्यावर कोणी लाथ मारली तर त्या इसमास काय शिक्षा द्यावी?" कसलाही विचार न करता ते तरूण म्हणाले " महाराज त्या इसमाला लागलीच चौकावर चाबकाचे फटके मारावेत आणि फाशी द्यावी". हाच प्रश्न राजाने आपल्या दरबारातील वृध्द सेवकांना प्रश्न विचारला." त्यावर ते वृध्द सेवक म्हणाले "आम्हांला थोडा अवधी द्या". राजाने त्यांना थोडा अवधी दिला. ते वृध्द सेवक एका कोपर्यात गेले. तोवर ह्या तरूणांनी राजाला म्हटले " बघितलं महाराज, असा हा ह्यांचा वेळकाढूपणा". दरम्यान तिथे कोपर्यात वृध्द सेवकांनी विचार केला, राजाच्या डोक्यावर लाथ मारायची हिम्मत कोणाला होणार? आणि मारणार तरी कशी? महलात तर राजासोबत युवराज आणि राणी असतात. अगदी नजीकचे म्हणून राणी वा युवराज राजाच्या डोक्यावर लाथ मारू शकतात, मग त्यांना शिक्षा आपण कशी सूचविणार? बस ते राजापाशी आले आणि म्हणाले " महाराज त्या इसमाला सोडून द्यावे." राजानी तरूणांना सांगितले "दरबारातील कारभार बघण्यास ही वृध्द मंडळीच योग्य आहेत. तुम्ही तुमच्या कुवतीनूसार काय तो अर्थ लावा किंवा बोध घ्या." इच्छेचं ईर्ष्यात रूपातंर झाले की काय होतयं ते आपण पाहीलं. तो राजा विवेकशून्य नव्हता. म्हणून पुढचा अनर्थ टळला.
आजकाल इच्छेऐवजी इर्षेची लागण पाहावयास मिळते. स्पर्धेच्या नावाखाली मूळ इच्छेचं स्वरूप नष्ट झाल्याचा अनुभव येतोय. चंगळवाद, उपभोगता, स्त्रीया-मुलींवर होणारे अत्याचार, खून-दरोडे, फसवेगिरी, भ्रष्टाचार, आर्थिक घोटाळे, दशहतवाद, नक्षलवाद, जगभरात निर्माण झालेली साम्राज्यवादाची लालसा, भयानक स्वरूप घेत असलेली शस्त्रस्पर्धा, सत्ताधार्यांच्या सत्तेची भूक ह्या सार्या गोष्टी काय दर्शवीत आहेत? इच्छा ह्या सात्वीक स्वरूपाच्या असाव्या लागतात. नसल्या की प्राधान्य बदलतात, मग हातून दुष्कृत्यें घडतात. मुळ इच्छा सात्वीक स्वरूपाचीच असावी. म्हणजे 'ना लालसा ना वासना'. 'ना प्रेम ना हेवा'. पण विवेक हरवून बसलो की शूभसंकल्पाची जागा अनाठायी, बाधक विकल्प घेतात. "मनी वसे, ते स्वप्नी दिसे" असे आपण म्हणतो. त्याच न्यायाने "मनी वसे,तेच हातून घडते" असे म्हणण्यात का येऊ नये? माणूस म्हणजे देवत्व आणि पशूत्व ह्यामधील एक ताण आहे. सार्याच गोष्टी मनाच्या पातळीवरून करावयाच्या झाल्या तर मनुष्याच्या पदरी दुःख आणि निराशा येते. म्हणून इच्छांना बुध्दीचाही बांध असावा लागतो. त्याला विवेक म्हणतात.स्कंद पुराणात मुनीवर्य यक्षमाताला म्हणतात," गुरूर्रेको विवेकः सदा ध्यायो!" 'मनाला लगाम लावा' असे म्हटले जाते, ते योग्यच होय. सार्या गोष्टी केवळ बुध्दीच्या पातळीवरून सोडविण्याचा प्रयत्नही वेडसरपणा ठरतो, कारण मनाची संवेदनशीलता शुष्क होऊन जाते. फक्त शरीर हाच देह मानला तर शेपूट नसलेला पशू हीच आपली ओळख होईल. म्हणून देवत्वाचा ध्यास हा सर्व प्रकारच्या इच्छा-आकांक्षांना सात्विक आधार बनू शकतो. म्हणजेच प्रवृत्तीकडून संस्कृतीकडे जाण्याचा प्रयत्न करणे. हाच उपाय संत रामदास स्वामीनी दिला आहे.
सामर्थ्य आहे चळवळीचे, जो जो करील तयाचे|
परंतु तेथे भगवंताचे, अधिष्ठान पाहिजे ||
